"Էս սարն իմն է, էս ծառն իմն է ..." կամ "2 օր Լոռիում"

Այս շաբաթ-կիրակի պապիս խնդրել էի, որ ինձ տանի Լոռի: Բանն այն է, որ մեր բարեկամներից մեկը, շատ չխորանամ, գնել էր պապիկիս հայրական տունը, որը Լոռու մարզի Օձուն գյուղում է: Բոլոր բարեկամները, իմանալով այդ լուրը, հավաքվել էին այնտեղ` տոնելու, իսկ պապս չկարողացավ գնալ, որովհետև այդ օրն իրեն վատ էր զգում:

Ես էլ որոշեցի, որ հաջորդ անգամ, երբ պապս գնա տունը տեսնելու, ես էլ այնտեղ կլինեմ ու վերջապես կհասկանամ` այսքան շատ որ իր մանկությունից պատմում էր, այդ որտեղ էր?

Լոռիում առաջին անգամ ընկերներիս հետ եմ եղել երկու տարի առաջ, ու որ ճիշտն ասեմ, առանձնապես չեմ հիշում ոչինչ: Այնպես որ, այս անգամ ամբողջովին տրամադրված էի, որ պետք է ծանոթանամ արմատներիս:

Պապիկս ամբողջ ճանապարհին խոսում էր, պատմում թե ինչ ծրագիր է նախատեսել մեր այս երկու օրվա համար: Չէի պատկերացնում, թե ինչպես ենք հասցնելու այդ ամեն ինչը տեսնել:

Ճանապարհին մի քանի տեղ կանգ առանք: Պապս մատով ցույց տվեց դեպի ժայռը, ասելով, "Բալես, մի հատ նայի այն կողմ: Տեսնում ես?" Չորս րոպե անընդմեջ նայելուց հետո վերջապես տեսա ժայռի վրայի եկեղեցին: Զարմանալի էր:

Շարունակեցինք մեր ճանապարհը, ու երեք ժամ հետո հասանք Ալավերդի, որը մեր առաջին կանգառն էր: Մորս բարեկամներից շատերն այնտեղ են ապրում, ու հենց պապիկիս քրոջ ամուսինն էլ մեզ հյուրընկալեց:

Ճիշտն ասած Շավարշ պապիկին մինչ այդ մեկ թե երկու անգամ էի տեսել, բայց միանգամից հիշեցի իրեն: Տարիքով բավականին մեծ է, ձեռնափայտով է քայլում, բայց աստված չանի իրեն ասես "Ինչով օգնեմ?", միանգամից մի կատակով կանցկացնի ասածդ, ինքը վեր կկենա ու ամեն ինչ կանի: Մայրս զգուշացրել էր, որ Սոխակ տատիկի մահվանից հետո այդ տանը կին չի ապրում, ու որ տղամարդկանց հանդեպ ուշադիր լինեմ, ու թեև հյուր եմ, բայց կարգին, տանը պահած ու մեծացրած աղջկա նման պետք է սեղան գցեմ, ափսեներ լվանամ և այլն: Շավարշ պապիկը չթողեց մատս մատիս կպցնեմ: Թեյն էլ, սուրճն էլ, ճաշն էլ ինքը դրեց: Հետո արի ու մամային բացատրի...

Ալավերդին շատ տպավորիչ էր: Անկեղծ ասած հիմա նոր եմ տեսնում,  որ պապիկս` իր հայրենիքի մասին պատմելիս ոչինչ չէր չափազանցնում:

Երեխաները հաճախ այստեղ լողում են` ամռան շոգից ազատվելու համար

Շարժվեցինք դեպի Ծաղկաշատ գյուղը:

Էլի շատ բան պապս չէր չափազանցնում: Հիշում եմ, որ երբ փոքր էի, միշտ ասում էր, որ Երևանի ուտելիքը հեչ բան է` համեմատած իր կերածների: Ասում էր, "Ոչ մածունն ա մածուն, ոչ միրգն ա միրգ" ու ժամերով պատմում, թե ինչ համ ունեին իր մանության ուտելիքները, մրգերն ու բանջարեղենը, առանց քլորի աղբյուրի ջուրը, հացը` էլ չասեմ:

Իր այս ասածները ես մեկնաբանում էի թե մանկությունն ու երջանկությունն էր այդքան համեղ, ու գուցե հենց այդ էր պապս հիշում, իսկ Երևանի ուտելիքը միգուցե տարբերվում է, բայց ոչ այդքան շատ:

Ես սխալվում էի: 

Այնտեղ ես համոզվեցի, որ թփից սեփական ձեռքով հավաքած մոշից համեղ բան չկա: Ծառից քաղած սալորից, խնձորից ու դեղձից համեղ միրգ չկա: Գյուղի տան թխած հացից ու մածունից համեղ բան չկա: Գյուղի աղբյուրի ջրից համեղ ջուր չկա:

Պապիկիս մանկության մոշը

 

Ծաղկաշատում Շավարշ պապիկի ծնողների ու Սոխատ տատիկի գերեզմանին էինք գնացել: Նույնիսկ այդ տեսարանի մեջ կախարդական գեղեցկություն կար:

Ակամայից մարդու մտքով սխալ բաներ են անցնում... Հասկացաք երևի:

Գերեզմաններից ոչ հեռու Շավարշ պապի տունն էր: Այն տունը, որտեղ վերջին տարիներին ամեն ամառ պապս գնում էր մրգից "արաղ քաշելու", բայց ես հո գիտեմ, որ իրականում ուղղակի ուզում էր ջահել տարիները հիշել, գնալ մի տեղ, որտեղ հաստատ ապահով է, բառիս բոլոր իմաստներով:

Գիշերային գեղեցկուհի: Բացվում է գիշերը, բայց քանի որ եղանակն անպամած էր` այդպես էլ բացված մնացել էին....

Այս ծառը, որի կողքը կանգնած է պապիկս, ամբողջ գյուղում հայտնի է որպես "Ռազմիկի ծառ"` պապիկիս անունով: Վրան աննման խնձոր է աճում:

Ծաղկաշատից հետո գնացինք ճաշելու: Ժամը չորսն էր, ես էլ սովից սատկում էի:

Այն տեղը, ուր գնացինք, շատ "հայկական" տեսք ուներ: Քանի-որ քաղաքում եմ մեծացել, սովոր եմ, որ սրճարանների ու ռեստորանների մեջ կա այսպիսի մշակույթ "ինչքան եվրոպական ու ամերիկյան, այդքան լավ", իսկ այս մեկը, անունը չեմ հիշում, ամեն ինչով հայկական էր:

Ուտելուց հետո էլ գնացինք Հաղպատ: 

Անկեղծ ասեմ, ես ինձ հավատացյալ կամ քրիստոնյա երբեք չեմ համարել: Ընտանիքիս անդամները աթեիստ են: Որպես կառույց ու համակարգ ինքս երբեք չեմ հարգել եկեղեցին, ու շատ հաճախ փնովել դրան:

Բայց վերջերս մտածում էի, որ միգուցե հավատով քրիստոնյա չեմ, բայց մշակույթիս մեջ քրիստոնեական շատ բան կա:

Ահա և Հաղպատը: Դուք էլ Սայաթ-Նովային հիշեցիք? 

Պապս ու Հաղպատը

Հաղպատում առաջին անգամ տեսա, որ գետնի մեջ կժեր են թաղած, որը եկեղեցուն շատ հետաքրքիր ակուստիկա է տալիս:

Հաջորդ կանգառը Ախթալան էր: Նախ, շատերն ասում են (մանավանդ վրացիները), որ եկեղեցին վրացական է, դրա վառ ապացույցն էլ իր թե իր անունն է, թե պատերին գրված վրացերենը: Սա ինձ պատմեց պապս` դեմքը խոժոռած, ասես "Դրանք ով են, որ իմ եկեղեցուն վրացական են անվանում":

"Մատանիների" միջով անցնելուց հետո (ինչպես որ Ավո քեռին ասաց, "որ անձնականդ լավ լինի...") սկսեցինք պտտվել եկեղեցու շուրջը...

Ախթալայում էլ ապրել է Աննան, Սայաթ-Նովայի սերը: Դա էլ նոր իմացանք:

Վերդարձանք Ալավերդի ժամը 7-ին, մի քիչ նստեցինք տանը, խոսեցինք... 

Պապս այն քիչ մարդկանցից է, որին կարող եմ ժամերով լսել: Նստած էին, ես էլ նոր տեսահոլովակ նկարելու մասին էի մտածում, ու գաղափարներս չէին հերիքում: Պապիկիս հարցրեցի, ինքն էլ սկսեց խոսել... Թեման, բնականաբար Հայաստանն էր` ներգաղթն ու արտագաղթը:

Ժամը տասին գնացինք քնելու, որ հաջորդ օրը գնանք Օձուն` պապիկիս գյուղը: 

Սանահին գյուղի միջով անցանք: Նայելու շատ բան կար:

Այնտեղ (ու ասում եմ սա գետինը մտած) լսեցի Միկոյան եղբայրների մասին: Միկոյան ազգանունը լսել էի, բայց տենց էլ չէի հասկանում հիմա քաղաքականությամբ էր զբաղվում, թե ինքնաթիռներով... Իմացա...

Թանգարանում աշխատող զուգված-զարդարված տիկինը ամեն ինչ պատմեց վերջացրեց, հետո էլ նստեց աթոռին ու հովհարը թափահարելով սկսեց բողոքել, որ թեև իր աշխատավարձը ցածր է, բայց իր վարձատրությունը ժողովուրդն է տալիս` թանգարան այցելելով ու սովորելով:

Պապս հիացած նայում էր թանգարանի նկարներին, հետո էլ հպարտությամբ ասեց, որ մի անգամ ինքն էլ հանդիպել է Անաստաս Միկոյանին, ձեռքը սեղմել է... 

Մինչև Օձուն գնալը մի անգամ էլ կանգ առանք Ալավերդիում: Պապս ինձ դեռ վաղուց էր պատմում ճոպանուղու մասին, ու թեև այդքան շատ ժամանակ չունեինք, բայց միևնույնն է գնացինք այնտեղ. Չեմ փոշմանել:

Ահա և վերջապես հասանք այնտեղ, ուր ի սկզբանե գալիս էինք` Օձուն` պապիկիս հայրական տուն: 

Պապս 23 տարեկանում է տեղափոխվել Երևան: Հաճախ գնում-գալիս էր, բայց միևնույն է իր հայրական տանն արդեն չէր ապրում: Տունը վաճառել էին ինչ-որ հեռավոր բարեկամի, որն էլ հետո չգիտեմ ուր էր մեկնել. Տունը արդեն ոչ-ոք չէր խնամում: Կահույք-բան չկար: Պատուհաններից նույնիսկ ապակիներն էլ տարել` որպես վերջին հարստություն:

Նայեցի պապիկիս, ու զգում եմ, որ հուզվում է... Իսկ դուք ինչ կզգայիք, եթե ձեր մանկական տունը ավերակներում տեսնեիք? 

Զգաց, որ ուշադիր իրեն եմ նայում, հավաքվեց: Ասեց "Բալես, մի հատ տունը նկարի էլի", որին ես պատասխանեցի, որ, դե կանգնիր, քեզ էլ հետը նկարեմ: 

Հետո սկսեց ծառերին նայել: Ամեն մի ծառ, իսկ դրանք 6-ից ավելին էին, իր պատմությունն ուներ: Էս մեկից խնձոր էր հավաքել, էն կակալի (ընկույզի) ծառից էլ ընկել է փոքր ժամանակ, հազիվ են կյանքի հետ բերել...

Արդեն ես էլ իր նման ամեն ծառի ուշադիր նայում էի, որ տեսնեի վրան բերք կա? Սալորն ու կակալը հասել են? 

Հետո էլ գնացինք իր ծնողների գերեզմաններին:

Այս երկու օրվա մեջ չորս տարբեր գերեզմանատնեռում եղա, դեռ չեմ հաշվում նրանք, որոնց կողքով ուղղակի անցել ենք: Սկզբում նեղվում էի, բայց հետո գիտեք ինչ հասկացա? Որ պապս են տարիքում է, երբ արդեն գերեզմաններում մարդիկ ավելի շատ ծանոթ ու սիրված մարդիկ են ունենում, քան կյանքում: Ու այդ մտքից մինչև հիմա փշաքաղվում եմ, կոկորդումս էլ արցունքներ են հավաքվում:

Գիտեք, ամբողջ երկու օրվա ընթացքում մտածում էի ու փորձում էի հասկանալ թե ինչ նշանակություն ունեն սարերը մեր մշակույթում: Հիշեցի, որ երբ սովորում էի Միացյալ Նահանգներում, մեր համալսարանը հենց Ապալաչներում էր: Մարդիկ այնտեղ ամենաքիչը շաբաթը մեկ անգամ հավաքվում էին ու սկսում էին սարերից խոսել` թե իբր ինչ դեր ունեն սարերը իրենց կյանքում... Մի ճոխ բաներ էին խոսում, մի գովերգում էին... Նայում էի իրենց սարերին. բլուրներ էին, վրան էլ մի կանաչ բան չկար: Դե որ այդպես է, ուրեմն մեր մշակույթում էդ սարերը ահագին դեր պետք է ունենան: Աստված այդ սարերը տվել է, չի խնայել: Բա այդպիսի սարեր ունեցող ժողովուրդը պետք է արդյոք երբևէ խեղճանա?






Հիմա, եթե ինձ հարցնեն "Պապդ ով է եղել?", հաստատ կարող եմ պատասխանել: Գիտեմ ով է, որտեղից է եկել, տեսել եմ իր տունը, իր մանուկ ժամանակ բարձրացած ծառերը, կերել եմ իր հարևանի տան ծառերից, որտեղից նա ընկերների հետ խնձոր էր "գողանում"... Եղել եմ իր ծնողների գերեզմանին...

Ամբողջ երկու օրվա ընթածքում խեղճ մարդը անդադար իմ համար խոսել է, պատմել է իր կյանքի առաջին 23 տարիների ամենակարևոր, հուզիչ ու ծիծաղելի արկածները: Շատ հաճախ նույն բանն էր պատմում, երևի մոռանում էր, որ արդեն պատմել է. ես էլ լուռ լսում էի էն նույն հետաքրքրությամբ, ոնց-որ առաջին անգամ:

Անսահման շնորհակալ եմ, որ թույլ տվեց երկու օր իր կյանքով ապրեմ:

Ես չգիտեի, որ արմատներով դրախտից եմ...